Lektury, fandom, notatki

Andrzej Zimniak

KOONIEC KOONTZÓW TO KOONTZ

Ja też prowadzę notatki o przeczytanych książkach. Właściwie jest to chronologiczny spis lektur z kilkoma doczepionymi uwagami przy każdym tytule, ot, ku pamięci. Od pewnego czasu zabawiam się w statystykę - otóż dowiedziałem się, że na średniego Polaka rocznie przypada ledwie ułamek przeczytanej książki, i postanowiłem sprawdzić, jak z tym jest u mnie. Okazuje się, że przez ostatnie 3 lata miałem średnią 20 książek rocznie, co nie jest ani mało, ani dużo, lecz szczęśliwie lokuje mnie nieco przed peletonem. Tym niemniej muszę się tłumaczyć, że zajmuję się pisaniem, więc na czytanie nie starcza czasu. So many books, so little time!

W swoich notatkach mam parę wzmianek o Koontzu. To ciekawy pisarz, a głównymi zaletami jego twórczości są: penetracyjne portretowanie psychologiczne postaci i niezmierzone gadulstwo epistolarne, wsparte niezłym warsztatem. Dlatego warto o nim wspomnieć, zwłaszcza ze względu na psychologię, którą nader nieczęsto można znaleźć na kartach utworów zaliczających się do tzw. literatury popularnej. Został zaliczony do twórców płodnych, bo wydał aż 60 powieści. Liczba robi wrażenie, ale jak dobrze policzyć, wypada tylko półtorej książki rocznie (do licha! Koontz więcej pisze, niż Polak czyta), a więc ok. 2 stron dziennie, nawet zostawiając niedziele na leczenie kaca czy spacery z psem. A więc, drodzy koledzy pisarze, proszę się nie lenić, tylko bębnić w klawiaturę przynajmniej dwie godziny co dzień. Gwoli sprawiedliwości, zwracam się także do gościa o nazwisku Zimniak.

Oto Dean Koontz w trzech odsłonach.

Na początek "Zimny ogień". Zanotowałem, że powieść zaczyna się nieźle, potem jeszcze nabiera tempa, aż trudno się oderwać. Ale dalej wata pojawia się coraz częściej, a w końcu czytelnik wpada na mielizny paskudnych dłużyzn, ciągnących się dziesiątkami stron. Trochę strachów, horroru, duchów i dreszczy, odrobina krwi. Próby psychoanalityki, jakieś strachy z dzieciństwa. Może byłoby i niezłe czytadło - bo solidnej treści tam niewiele - gdyby wycisnąć wodę i skrócić dzieło do trzeciej części. No i te psychokinezy i widzenie przyszłości są średniostrawne, ale świat nadprzyrodzony u Koontza stanowi nieodłączną część rzeczywistości, i do tego trzeba przywyknąć, nawet jeśli linia sklejenia jest wyraźnie widoczna, a całość wydaje się nieco sztuczna.

"Ostatnie drzwi przed niebem" prezentują się zdecydowanie lepiej - serwuje się nam silnie pogłębione portrety psychologiczne bohaterów, a co jeden, to oryginał i dziwoląg na miarę dosyć pokręconej wyobraźni pisarza. Ustawiczne pogłębianie wizerunku wciąga nas do podziemnych lochów pełnych strachów i upiorów, potem do samego piekła, aż wreszcie, po przewierceniu się przez Ziemię na wylot, niespodziewanie sięgamy obszarów nieba. Tak, sensacyjno-kryminalne tematy, rozwijane w półświatku społecznego marginesu, mają wyraźnie chandlerowskie klimaty. Michelina, rozbitek życiowy i początkująca alkoholiczka, w końcu odnajdzie kierunek działania i sens życia; prywatny detektyw, który wyrodził się z rodziny przestępców, wygra w zmaganiach z sobą samym i z seryjnym zabójcą, najczarniejszym charakterem powieści; mutantka Leilani zostanie - w domyśle - pisarką i jakimś rodzajem zbawicielki ludzkości. Cóż, na wysypisku błyszczą diamenty, jak dobrze się przyjrzeć. Albo bardziej wzniośle: ostatni będą pierwszymi. To wszystko czyta się dobrze i tekstu nie jest za dużo, nawet biorąc pod uwagę objętość z górą siedmiusetstronicowej książki, zwłaszcza że, jak wspomniałem wyżej, wiarygodnej psychologii w tzw. literaturze popularnej mamy na lekarstwo. Suspens jest, a jakże, powiedziałbym nawet, że wielowątkowe kumulacje, włączając w to zjawiska atmosferyczne, następują trochę zbyt gładko, wręcz podręcznikowo (według podręcznika dla początkujących). Ponadto, na tak dobrym i w gruncie rzeczy realistycznym tle psychologiczno-obyczajowym trochę rażą uproszczenia ogólniejszej natury, jak generalizowanie w sprawach bioetyki (w tym przypadku należałoby raczej mówić o eugenice eliminacyjnej), schematyczny podział na (bardzo) dobrych i (bardzo) złych kosmitów, a także naiwne, bo poważnie potraktowane, poszukiwanie drogi do Boga poprzez niewinną naturę domowych piesków (!). To był raczej humor niezamierzony, przynajmniej ja tak go odebrałem, choć trzeba przyznać, że autor ma także prawdziwe poczucie prawdziwego humoru, co znajduje potwierdzenie na kartach właściwie wszystkich jego utworów.

"Trzynastu apostołów" to zbiór 14 opowiadań. Naprawdę świetna rzecz, lepsza niż poprzednie dwie powieści. Każde opowiadanie jest inne, więc trudno o generalizacje, ale, jak to u Koontza, mocną stroną całej książki są rozbudowane i w większości przekonujące wątki psychologiczne. Mamy dużo humoru i pewien rodzaj dystansu czy założonej umowności, co osobiście w literaturze bardzo lubię. Poza tym autor porusza ważne i interesujące problemy cywilizacji, no i - co niemniej istotne - doskonale radzi sobie z akcją i stopniowaniem napięcia. Przywodzi na myśl Kinga, ale mniej tu straszenia dla straszenia, w ogóle te strachy są w dziwny sposób oddzielone, autonomiczne, często ma się wrażenie, że dodane na siłę, aby utworowi można było przypiąć etykietkę horroru (podobne wrażenie odnoszę przy lekturze najlepszych utworów Grzędowicza). Na przykładzie "Apostołów" widać jak na dłoni, jak dobroczynny wpływ mają restrykcje objętościowe, dyscyplinujące autora przy pisaniu krótkich form!

A więc warto sięgać po książki Koontza, nie zapominając wszakże, że czasem przyjdzie przebijać się przez dłużyzny typu gładkosłowego gadulstwa, często wypełnione nawet żwawą fabularną watą, którą jednak można byłoby usunąć bez żadnej szkody dla całości. Trzeba także tolerować pewne uproszczenia kwestii filozoficznych i egzystencjalnych tzw. dalszego zasięgu. Jednak te braki z nawiązką rekompensują interesujące portrety psychologiczne, wnikliwe i bogate obrazy obyczajowe bliższego zasięgu, a także świetny warsztat i - last but not least - ostry, powiedziałbym: klasyczny suspens.

Dean Koontz: "Zimny ogień", Prószyński i Ska, Warszawa 1991; "Ostatnie drzwi przed niebem", Prószyński i S-ka, Warszawa (Copyright 2001); "Trzynastu apostołów", Wyd. Albatros A. Kuryłowicz, Warszawa 2005.

Andrzej Zimniak

Rozmyślania nad ćwiartką,

czyli jubileusz 25-lecia pracy pisarskiej

Ani się spostrzegłem, jak na początku 2005 roku minęło ćwierć wieku (!) od mojego debiutu literackiego. Kiedyś uważałem, że obchodzenie rocznic to dęta fanfaronada, ale z wiekiem moje poglądy na tę kwestię ewoluowały, lecz nie dlatego, że sam dojrzewałem do jubileuszy ze względów metrykalnych, a przynajmniej nie był to jedyny powód. Zacząłem dostrzegać, że aktywność po pewnym czasie wymaga przeglądu, a dorobek uporządkowania, aby stał się czytelny, że warto z tego samego powodu dokonać podsumowania i w pewnej chwili dać znak innym, że już się to zrobiło. Poza tym - pamięć jest ulotna, należy więc od czasu do czasu powtarzać to, co uważamy za ważne i słuszne.

Z tej okazji poniżej przedstawiam garść luźnych refleksji, związanych z moim literackim ćwierćwieczem.

Debiut i papierówki. To wydarzenie - no pewnie, że debiut na publicznych łamach był dla mnie wydarzeniem - miało miejsce w styczniu 1980 roku, a tekst opowiadania "Pojedynek" został wydrukowany w tygodniku "Politechnik". Dlaczego akurat tam? Zbiegiem okoliczności, jak prawie wszystko i jak zazwyczaj. Miałem już sporo gotowych opowiadań w szufladzie, kiedy dowiedziałem się od swojego brata, że facet, z którym ów pracuje przy jednym stole laboratoryjnym, interesuje się fantastyką, jest aktywnym fanem, i do tego działa w jakimś stowarzyszeniu fanowskim. Ten facet, Sławomir Pikuła (obecnie jest profesorem biochemii i nie udziela się w fandomie), znał Marka Oramusa, który wówczas już był fantastą i na dodatek redaktorem w "Politechniku". Cóż, dalszy ciąg jest oczywisty. Sławkowi liczy się na plus, że uświadomił mnie, abym w nagłówku swoich tekstów umieszczał imię i nazwisko, i całość słał do redakcji celem wydrukowania - tak po prostu. Niby rzecz oczywista, ale początkujący zwykle mocno się sumitują. Oramus okazał się szczupłym rudym dryblasem, sympatycznym i życzliwym (he, he, jemu także zmieniły się kolory, proporcje i zapatrywania). Oprócz opowiadania zamieścił potem w swoim piśmie szereg moich felietonów, dopóki nie przyszedł następca z miotłą i nie wprowadził swoich porządków (i ludzi, rzecz jasna).

Po literackim debiucie sypnęły się dalsze publikacje. Lubiłem krótkie teksty, więc w latach 1980-82 wyszło drukiem 8 moich opowiadań w "Politechniku", "Młodym Techniku", "Kalejdoskopie", "Odgłosach" i "Problemach". Wtedy na rynku było mnóstwo pism, w których publikowano literaturę sf. Pod koniec 1982 roku, zaraz po ukazaniu się pierwszego numeru "Fantastyki", zadzwonił do mnie Maciej Parowski, wówczas redaktor prozy polskiej w tym czasopiśmie, i poprosił o tekst. Właściwie nie prosił, ale zażądał - zadzwonił ok. 23-ciej (już myślałem, że jakaś choroba w rodzinie), był bardzo bezpośredni i mówił jak zwykle trzy razy za szybko i trochę za mało wyraźnie, ale zrozumiałem tyle, że jesteśmy po imieniu i że chce ode mnie opowiadanie. Byłem zaskoczony i coś tam tłumaczyłem, chyba wykrętnie, ale on nie dał się zbyć, powiedział że tak to nie będzie, że coś muszę dać i koniec. Więc dałem akurat ukończone opowiadanko "Umarł w butach", które wyszło w numerze 2/83 i ogólnie się podobało. Tak zaczęła się moja współpraca w "Fantastyką", a potem "Nową Fantastyką", gdzie łącznie do lata 2005 wydrukowałem 12 opowiadań - to też ładna jubileuszowa liczba! Oto one: "Umarł w butach", "List z Dune", "Najdłuższa podróż poślubna", "Ornitologia", "Opus na trzy pociski", "Flamenco na krańcu świata", "Klatka pełna aniołów", "Las na wulkanie", "Miłosne dotknięcie nowego wieku", "Wiano, kobiety i śmiech", "Przygoda ostatniej blondynki" i "Na końcu będzie słowo". Do sierpnia 2005 opublikowałem ogółem 70 utworów, w tym tylko jedną powieść, choć kilka tekstów można śmiało uznać za mikropowieści, mają bowiem po 80-100 stron. Pełny wykaz dorobku można znaleźć na mojej stronie internetowej*.

Wróćmy jeszcze do utworów podebiutanckich, czyli zielonych papierówek. Te pierwsze opowiadania w moim obecnym osądzie są nieco za krótkie, grzeszą ornamentyką stylistyczną i nadmiarem przymiotników, i stanowią raczej rozbudowane konspekty utworów, które mogłyby z nich powstać. Co nie oznacza, że są złe - po prostu dziś napisałbym je inaczej. Duża liczba takich opowiadanek, które wypuściłem w stosunkowo krótkim czasie, świadczy o fajerwerku pomysłów i wielości przemyśleń do przekazania. Przykładowo można wymienić takie utwory, jak "Thor", "Tchnienie szaleństwa", "Umarł w butach", "Numen" czy "Kuracja". W następnym rzucie przyszły teksty dłuższe, właściwie mikropowieści, jak np. "Homo determinatus", "Po tamtej stronie" i "Pod ochroną", o rozbudowanej fabule i dobrze obmyślonej puencie. Ogólnie można powiedzieć, że te teksty pisane są w stylistyce "fali myśli" lub "strumienia świadomości" - wszechwiedzący narrator drobiazgowo opisuje stany wewnętrzne bohatera, niejako prowadząc czytelnika za rączkę. W dalszych utworach staram się odchodzić od takiego stylu, operując opisem, nastrojem i fabułą, aby uzyskać podobny efekt przy ściślejszej kooperacji z czytelnikiem, od którego w rezultacie wymagam większego wysiłku przy deszyfracji przekazu. Powstaje także coraz więcej opowiadań mających strukturę "cebulkową", które można czytać ślizgając się jedynie po powierzchni fabuły lub płynąc w strumieniu akcji i nie zanurzając się głębiej, choć oczywiście nie jest to najwłaściwszy sposób lektury. Struktura warstwowa nie była możliwa do realizacji w dawniejszych, jednowymiarowych, bardzo zwięzłych utworach.

Debiutowałem stosunkowo późno, dopiero w wieku 33 lat. Cóż, można byłoby powiedzieć ogólnie i cokolwiek wykrętnie, że wiek chrystusowy dobrze nadaje się do rozpoczynania wszelkiej poważnej działalności, ale w moim przypadku tak naprawdę chodziło o doświadczenie i warsztat. Nie tyle świadomie uznałem, lecz samo to wynikło przy pisarskich próbach, że muszę najpierw coś przeżyć, zanim zacznę to opisywać - nie wystarczało mi kompilowanie lektur. Co do własnego stylu, to należało go wypracować i dopracować, a byłem w tej szczęśliwej sytuacji, że potrafiłem krytycznie spojrzeć na wiele swoich literackich prób. Umieszczałem je głęboko na dnie szuflady albo wprost w koszu na śmieci.

Miłe początki. Można powiedzieć, że pierwsze kroki w kierunku literatury zrobiłem już w szkole podstawowej. Łatwość opisywania, czyli inaczej gadulstwo epistolarne, dostałem w genetycznym podarunku - gdy byłem w wieku 10 lat, nauczycielki chwaliły mnie za wypracowania. Jeszcze trochę wcześniej, nudząc się w łóżku podczas długiej szkarlatyny, przeczytałem smętną historyjkę o kaczątku Lulu (nic więcej o tym utworze nie pamiętam, darujcie) i spontanicznie ją streściłem. Owoc pracy pokazałem rodzicom, którzy byli radośnie wstrząśnięci - wszak dopiero co nauczyłem się stawiać kulfoniaste litery! Gdy miałem 15 lat, powstały dwa szczenięce opowiadania: typowo przygodowe o podwodnej wyprawie w okolice Nikobarów (archipelag wysp na Oceanie Indyjskim - już wtedy fascynowałem się nurkowaniem i oglądałem podwodne filmy przygodowe). Bohaterowei odpierają ataki wrogo nastawionych tubylców, mamy też podmorskie starożytne świątynie, ukryte skarby i egzotykę tropików. Powstał wtedy także pierwszy tekst sf, który można zaliczyć do criminal fiction. Opisuję przygodę uzdolnionego studenta matematyki, który podczas wakacji mimochodem rozwiązuje zagadkę zabójstwa - winnym okazuje się usługujący do stołu robot. Wydaje się, że przyczyną była awaria tego mechanicznego kelnera, ale narrator sugeruje, że owa awaria mogła wystąpić z powodu niechęci maszyny do usługiwania człowiekowi. Problem ten wraca w naszych czasach, a na imię mu "sztuczna inteligencja".

Ciekawe, że w wieku od 15 do 32 lat nie zrobiłem dla literatury kompletnie nic, i nawet przez myśl mi nie przeszło, że kiedyś będę autorem, a nawet pisarzem. Żyłem sobie zwyczajnie: skończyłem szkołę, studiowałem chemię, uganiałem się za dziewczynami, kochałem się, bawiłem, kontynuowałem edukację uzyskując stopień doktora, wyjechałem na staż naukowy do Stanów. Nurkowałem, fotografowałem, pisałem listy. Tak, zawsze lubiłem pisać listy, odpisywałem śląc długie epistoły, które adresaci czytali, jak twierdzą, z przyjemnością. Kiedyś wuj jednego z moich kolegów-szczawików ze szkoły podstawowej przeczytał taki list i aż rozcmokał się od pochwał. Powiedzmy, że pisanie listów mogło być jakimś etapem, zbliżającym do pisarstwa, bo stanowiło szlifowanie stylu. W tym kontekście warto wspomnieć o pamiętniku, który prowadziłem w szkole średniej - też doskonaliłem warsztat, choć merytorycznie te zapiski są jeszcze gorsze od "Tajemnic Nikobarów", bo stanowią niemal w całości użalanie się na ten pieski świat. Wtedy też, w liceum, miała u mnie miejsce "eksplozja talentu polonistycznego", jak stwierdziła moja nauczycielka od polskiego. Pani Gosiewska była świetna i wiele jej zawdzięczam, sądzę, że bez jej lekcji być może nigdy nie zacząłbym uprawiać literatury. Jednak po maturze wybrałem chemię, a nie polonistykę. Interesowało mnie wszystko i, co również kłopotliwe, w każdym kierunku - oprócz muzyki - byłem mniej lub bardziej uzdolniony, a więc potrafiłem rysować i malować, fotografowałem, dobrze pisałem i interesowałem się literaturą, poezją i teatrem, byłem w krótkim okresie świetnym sprinterem i lubiłem lekką atletykę, uwielbiałem abstrakcję matematyki wyższej i geometrię, nurkowałem i pasjonowałem się biologią morza, sporo czytałem o przedziwnie celowych procesach biochemicznych, a eksperymenty chemiczne, polegające głównie na zlewaniu różnych odczynników i obserwowaniu barwnych lub pirotechnicznych efektów, prowadziłem już w wieku 10 lat. Żeby nie wyglądało, że się przechwalam, uściślę: w wyliczonych dziedzinach byłem dobry, ale w żadnej - bardzo dobry, a przy takim zróżnicowaniu zainteresowań trudno o najsłuszniejszy wybór. W końcu zdecydowałem się na chemię, którą lubiłem w równym stopniu jak malarstwo, bo wydawało mi się, że stanie się ona uniwersalnym kluczem do tajemnic zarówno wszechświata, jak i życia, a także wszystkich otaczających nas zjawisk. Okazało się, że taki klucz nie istnieje, lecz moja edukacja - o czym do dziś jestem przekonany - stanowiła krok w dobrym kierunku, więc niczego nie żałuję.

Chemia kontra literatura. Właśnie w okresie wczesnej twórczości, chyba po ukończeniu "Homo determinatus", zastanawiałem się nad przejściem "na zawodowstwo". Niektórzy wręcz zachęcali mnie i tłumaczyli, że w literaturze zdołam więcej dokonać niż w nauce. Jednak ani wtedy, ani później nie zdecydowałem się rzucić pracy naukowej i dydaktycznej w uczelni. Dlaczego? Powodów było kilka. Po pierwsze: nauka interesowała mnie, jej uprawianie jest wszak rodzajem twórczości, bo odkrywa się coś do tej pory nieznanego. Podobnie przy nauczaniu, jeśli widzę nagłe przełamanie, błysk zrozumienia w oczach studentów, odczuwam niebagatelną satysfakcję. Po drugie: nie chciałem zasklepić się w świecie własnej imaginacji. Pisarz jest samotnym długodystansowcem i potrzebuje dopływu wrażeń z zewnątrz jak roślina światła czy ptak wiatru. Ilustracją zjawiska są sceny w wydawnictwach, gdzie autorzy lubią usiąść i pogadać, najchętniej przy kawie, zaś redaktorzy uciekają od nich jak od czarta, wszak mają swoją robotę, która sama się nie zrobi. Po trzecie: nie lubię pracować z pistoletem u skroni, a zwłaszcza nie chciałbym pisać w takich warunkach, natomiast jako zawodowiec musiałbym rokrocznie terminowo dostarczyć książkę do wydawnictwa. Ponadto, książka musiałaby się dobrze sprzedać, o czym należałoby pamiętać przez cały czas pracy nad tekstem. Po czwarte: nigdy nie lubiłem nieodwracalnych zmian, wolałem powracać z wypraw do bezpiecznego portu, który zawsze miałem w odwodzie - tym portem był uczelniany stały etat. W tym przypadku intuicja mnie nie zawiodła - w 1989 roku nadeszła transformacja ustrojowa, a wraz z nią chaos ogarnął rynek wydawniczy. Wątpię, czy byłbym w stanie w dzisiejszych czasach utrzymać się z pracy literackiej, biorąc pod uwagę profil mojej twórczości, a także szybkość pisania.

Często słyszę pytanie, czy wykształcenie ścisłe w dziedzinie chemii przeszkadza czy pomaga w uprawianiu literatury. Otóż w moim przypadku zdecydowanie pomaga. Pisząc fantastykę naukową, a taką właśnie uprawiam, warto wiedzieć, jak od podstaw zbudowany jest nasz świat, aby tworzyć sensowne światy równoległe w obszarze innej fizyki, chemii, biologii, czyli ogólnie innej nauki. Niektórzy humaniści (ależ nic nie mam przeciwko humanistom!) próbują to robić, ale wtedy mają dwie niewiadome w jednym równaniu: naukę naszą i równoległą. Nie wychodzi to najlepiej i kiksowanie czuć na lata świetlne. Oczywiście nie mówię o prozie typowo socjologicznej, politycznej, baśniowej, historycznej itd., gdzie definicja całki nie jest niezbędna do szczęścia i autor w taki sposób może poprowadzić narrację, żeby wpływ owej całki na bieg dziejów nie był widoczny.

Różnice między rynkiem wydawniczym w okresie socrealizmu i dziś. Jestem jednym z nielicznych obecnie aktywnych pisarzy sf, którzy tworzyli i wydawali w obu okresach, w epoce realnego socjalizmu i po 1989 roku, więc mogę dokonać kilku interesujących porównań. Transformacja dała nam wolność i to jest bezdyskusyjne, natomiast wiadomo, że nie wszystko poszło tak, jak byśmy chcieli.

Otóż w tamtych dawnych czasach, które dla większości czytelników fantastyki są już historią, można było bez większego trudu utrzymać się z pisania. Niewątpliwie trudniej było zadebiutować niż dziś, bo dostępu na rynek broniło sito recenzji i limit liczby wydawanych tytułów, lecz już po pierwszej książce dalej szło łatwiej. Manuskrypt posyłało się do wydawnictwa, zajmującego się fantastyką, i tekst musiał uzyskać 2-3 pozytywne recenzje ludzi znających się na rzeczy. Potem czekało się ok. 2 lat i książka wychodziła, zwykle w nakładzie 30-40 tysięcy egzemplarzy. Ha, dziś najwięksi "kosiarze rynku" mogą tylko pomarzyć o takich nakładach! Jak to było możliwe, że sprzedawało się tyle książek jednego autora? To proste - w wyniku ochrony naszego rynku księgarskiego, działającej na identycznej zasadzie jak ochrona celna.

Nie było swobodnego napływu tytułów zza granicy, ten przepływ był ściśle regulowany i reglamentowany. Ustanawiano limit roczny np. 10 tytułów do tłumaczenia, i na tyle dawano zezwolenia i przedzielano papier - tak, papier był towarem reglamentowanym! Tytuły wybierali przedstawiciele wydawców i ministerstwa, a propozycja, jak i wszystkie inne ważne decyzje, była zatwierdzana w Komitecie Centralnym PZPR lub partyjnej komórce ministerialnej. Na szczęście propozycje wychodziły w dużej mierze od specjalistów, więc tłumaczono w zasadzie tylko dobre książki, nawet jeśli transakcja była wiązana (jak coś z zachodu, to też coś ze wschodu). Zaletą takiego systemu było to, że właściwie wszystkie wydane pozycje warto było przeczytać i fizycznie dało się to zrobić, bo ukazywało się ich niewiele. Dla porównania, biorąc pod uwagę tylko książki z dziedziny fantastyki, dziś w Polsce drukarnię opuszcza jeden tytuł dziennie, a więc blisko 400 rocznie! Natomiast przed 1989 rokiem, przy niewielkiej podaży książek i tytułów, zostawało na rynku dosyć miejsca na twórczość rodzimą.

Teraz o honorariach. Przypuszczam, że ktoś odpowiedzialny za literaturę w KC ustalił, ile pisarz powinien napisać w ciągu miesiąca. Bez zbędnych ceregieli sięgnięto po stosowaną w wydawnictwach miarę, czyli arkusz autorski, który liczył 22 strony znormalizowane (1800 znaków ze spacjami), a więc po odliczeniu niedziel, świąt i kilku dni na leczenie zespołu niewydolności poalkoholowej, autor powinien napisać 1 stronę dziennie. Za to otrzymywał średnią pensję nauczycielsko-robotniczą, czyli wtedy 1600-1800 zł. Rzecz jasna, to honorarium nijak miało się do sprzedaży książki. Tyle płacono za tzw. nakład podstawowy, który wynosił z reguły 10 tysięcy egzemplarzy. Każda wielokrotność tego nakładu była wynagradzana dodatkowo, ale nie proporcjonalnie, tylko w wysokości odpowiednio 80 i 60%, a więc autor poczytny zyskiwał więcej. Pamiętam, że za cienką książkę o objętości ok. 5 arkuszy otrzymywałem honorarium równe rocznemu zarobkowi na Politechnice, gdzie wówczas pracowałem. Stąd wniosek, że przykładając się nieco bardziej do pisania i nie robiąc nic innego mógłbym żyć na zupełnie niezłym poziomie. Zwłaszcza, że istniały inne przywileje dla członków Związku Literatów, jak zasadniczo darmowe pobyty w Domach Pracy Twórczej, przydział dodatkowej powierzchni mieszkaniowej, czy prawo do 2 tygodni urlopu ponad limit. Cóż, nie zdążyłem załapać się na te luksusy (chyba tylko raz dostałem dłuższy urlop, i na tym się skończyło).

Były także rozmaite ograniczenia dla twórców, to wie każdy. Istniały tematy tabu, cenzorzy szaleli po tekstach, niektórych pisarzy w ogóle nie wydawano. Ja osobiście tego nie doświadczyłem, z wyjątkiem jednego felietonu, traktującego o braniu zakładników w kolejce po mięso (tak, mołojcy, wasi dziadowie i ojcowie wystawali po byle ochłap godzinami, żebyście mieli dosyć białka w zupie i rozwinęli się na bysiowatych blokersów). Jednak nie znam przypadku, żeby jakiś autor piszący fantastykę miał szlaban na publikowanie - Zajdel, Wnuk, Oramus, Parowski wydawali, choć musieli pisać szyfrem i nieco się miarkować, co dodawało ich książkom spiskowych smaczków. Mam też wrażenie, że wielu autorów po transformacji straciło rozpęd, jak już nie mogli kruszyć kopii w potyczkach z cenzurą i w walce z totalitarnym ustrojem. Po transformacji i później sprawiali podobne wrażenie jak wyalienowani żołnierze amerykańscy, którzy po powrocie z wojny wietnamskiej nie potrafili znaleźć sobie miejsca w normalnym świecie.

Jeśli po lekturze powyższego komuś się wydaje, że marzy mi się powrót tzw. realnego socjalizmu, bardzo pobłądził. Zawsze byłem bardziej na prawo niż na lewo, a supermafia komunistyczna, za nic mająca rozum, niewoląca jednostkę i marnotrawiąca ludzie siły, napełniała mnie wyjątkową niechęcią. Co nie znaczy, że dziś wszystko mi się podoba.

Dziś na rynku literatury mamy nadprodukcję tytułów, więc nakłady wynoszą 2-3 tysiące, osiągnięcie 5 tysięcy uznawane jest już za spory sukces wydawniczy, czyli powróciliśmy do sytuacji sprzed II Wojny Światowej. A więc, być może, jest to sytuacja normalna. Przy takich nakładach jednak niesposób utrzymać się z pisania, zwłaszcza opłacając składki emerytalne i zdrowotne. Rzecz jasna, od każdej reguły są wyjątki, jednak mówię o znakomitej większości pisarzy, którzy albo zarabiają na życie poza literaturą, mając wtedy mało czasu na uprawianie twórczości, albo klepią przysłowiową biedę. Poza tym 2-tysięczne mikronakłady nie mają szansy w rzeczywisty sposób zaistnieć na rynku w Polsce - aby tytuł był widoczny w kraju o tej populacji, potrzeba, według księgarzy, minimum 10 tysięcy egzemplarzy. Doświadczeni pisarze bronią się przez przystosowanie - piszą więcej, znacznie więcej niż dotychczas, próbując wydawać po kilka książek rocznie. W ten sposób z jednej strony łatają budżet domowy, z drugiej zaś ich utwory są bardziej widoczne na rynku. Jest to jakaś droga, choć takie rozwiązanie w niektórych przypadkach ociera się o desperację i nie przynosi optymalnych twórczych efektów. Każdy pisarz potrzebuje innej miarki czasu na donoszenie pomysłu, dopracowanie fabuły, obmyślenie puent i na samo pisanie wreszcie, jeden pracuje w tempie 1 strony dziennie, inny machnie w tym czasie 10 stron. Popędzanie, czyli bat na leniwych, jest efektywny do pewnej granicy, za którą następuje niestety spadek jakości, powielanie schematów i autoplagiaty.

Kolejną cechą dzisiejszego rynku jest magiczna granica szybkości schodzenia tytułu. Gdy książka się sprzedaje, ale dla księgarza zbyt wolno, nie zamawia jej więcej niż raz. No i szlus, finito, end of the game - książki na ladach nie ma. Jak ktoś dowie się, że taki tytuł wydrukowano, może sobie zamówić przez internet, ale dla bywalców tradycyjnych księgarni książka po prostu nie istnieje.

Satysfakcja długodystansowca. Tak, powiem nieskromnie, jestem zadowolony z tego, co napisałem. Nie wstydzę się żadnego z opublikowanych utworów, chociaż te wczesne teraz bym skonstruował nieco inaczej - rozbudowałbym je fabularnie, poszerzył, pisałbym oszczędniejszym stylem. Cóż, strumień myśli czy świadomości stanowi wyznacznik tamtych tekstów, trzeba go uhonorować. Zresztą był to ciekawy styl, może jeszcze kiedyś do niego powrócę? Ogólnie, wypowiedziałem w swojej twórczości to, co chciałem, starałem się stawiać problemy, zmuszać do zastanowienia. Chyba mi się udało, bo mam doborową grupę fanów, którzy na każdym konwencie utwierdzają mnie w poczuciu sensowności tego, co robię w literaturze. Wierzę, że ta grupa będzie wzrastać, bo po 25 latach pisania nawet nie myślę o emeryturze.

Ilość i jakość. Rzeczywiście, mam do siebie pretensję o to, że napisałem trochę za mało. No bo gdybym tak jakoś bardziej się zawziął, mniej czasu zmitrężył, nigdy nie zajmował się głupstwami... No tak. Ale gdyby dano mi drugie życie, pewnie popełniłbym w nim te same błędy. Ujmując zaś problem bardziej konkretnie - muszę przypomnieć, że przez cały czas pracowałem w wyżej uczelni (jestem chemikiem), działając na niwie naukowej i dydaktycznej. Wierzcie, to zajmuje sporo czasu - jestem autorem 40 oryginalnych artykułów badawczych, opublikowanych w anglojęzycznym czasopiśmiennictwie, a każda taka praca wymagała wielu eksperymentów w laboratorium i potem długich badań instrumentalnych, nie mówiąc już o tzw. "wkładzie intelektualnym". Tak więc czas na pisanie literatury miałem w święta, wieczory, podczas przeziębień i grypek (tych lżejszych, bo w malignie starałem się trzymać z dala od pióra, a potem klawiatury), słowem - czas na twórczość był, i wciąż jest, podkradany z wypoczynku, zajęć domowo-rodzinnych i urlopów. Ale nie narzekam, pisanie było i jest dla mnie przyjemnością, wszak inaczej bym tego nie robił, stanowi najbardziej satysfakcjonujący sposób spędzania wolnego czasu. Lecz więcej wycisnąć się nie dało, albo nie potrafiłem. Gdybym czuł wylot lufy na skroni, pewnie zrobiłbym więcej, ale przypuszczam, że kosztem jakości.

Poza tym - każdy ma swoje własne tempo, jak już wspominałem. Ja miewam refleks schodowy, czasem decyzje podejmuję o kilka (ekstremalnie kilkadziesiąt) lat za późno, uwielbiam urok retrospekcji i jałowych rozmów w pięknej scenerii, a przy pisaniu lubię się zastanowić i wycyzelować słowo, albo nawet nie wbić na dysk ani jednej litery, jeśli nie jestem całkowicie przekonany, że właśnie w tym miejscu i czasie powinna zaistnieć. Nie jestem wcale pewien, czy napisałbym kilkakrotnie więcej książek, gdybym zajmował się wyłącznie pisarstwem. Ponadto, jeśli nie udzielałbym się w nauce, zapewne moje teksty byłyby zupełnie inne - lecz to jest temat na osobne rozważania.

Plany. Pisać, pisać, i jeszcze raz pisać! To zajęcie należy do sensownych, póki ma się czytelników i satysfakcję. A zajęcia sensowne w życiu to prawdziwy skarb, który trzeba hołubić, pilnować go i w żadnym przypadku nie rozmieniać na drobne. Chociaż nie chcę rezygnować z nauki, mam zamiar pisać więcej niż dotychczas, czas musi się znaleźć. Planuję poświęcić więcej uwagi formom dłuższym, mikropowieściom i powieściom. Sam lubię powieści z interesującą, dynamicznie rozwijającą się fabułą, bohaterami i scenerią, do których można się przywiązać i codziennie do nich powracać. Mimo tych planów nadal będę pisał opowiadania - żywię starą miłość to wyrazistych, krótkich tekstów, nastrojowych i poetyckich, których fabuła krąży wokół jednej myśli błyszczącej jak diamentowe jądro. Przy tym wszystkim nie biorę rozwodu z bardziej ambitną prozą, nie rezygnuję z wieloznaczności, z puent i nastroju, z pobudzania czytelników do refleksji i zastanowienia, lecz chciałbym to wszystko zrealizować stosując formę możliwie przystępną i wciągającą. Czyli - spróbuję zadowolić różne gusta, spełnić rozmaite oczekiwania jednym utworem, co pachnie niemożliwością, albo przynajmniej niskim prawdopodobieństwem. Jak cała fantastyka.

Pierwodruk: Esensja, październik 2005

Andrzej Zimniak

Konwentologia stosowana

Poradnik dla nowicjuszy i kąski dla bywalców

    Czym jest konwent fantastyczny? To impreza fandomowa, zazwyczaj ogólnopolska, której odpowiednikiem w zwykłym świecie równoległym jest konferencja, zjazd, sesja, seminarium, happening, wystawa, pokaz, spotkanie towarzyskie - plus imprezy towarzyszące.
     Na konwenty jeżdżę od stu lat, a dokładnie od 1984 roku, kiedy to w Staszowie odbyło się spotkanie pisarzy, wydawców, krytyków, literaturoznawców i fanów, zorganizowane przez Adama Hollanka, ówczesnego naczelnego czasopisma "Fantastyka". Ten konwent utkwił mi w pamięci także dlatego, że wydawnictwo "Nasza Księgarnia" zaprezentowało na nim mój książkowy debiut, "Szlaki istnienia". W następnych latach uczestniczyłem jeszcze w kilku spotkaniach w Staszowie i okolicach, ale potem mój kontakt z fandomem rozluźnił się. Dopiero na spotkaniu rocznicowym na 10-lecie czasopisma "Fantastyka" w 1992 roku Ela Gepfert zaproponowała organizowanie Seminarium Literackiego w Katowicach, na które mnie zaprosiła. Tam, w 1993, wygłosiłem swój pierwszy referat konwentowy i powtórnie zasmakowałem w fandomowym życiu. Od tego czasu coraz częściej bywam, referuję i, ogólnie rzecz biorąc, z przyjemnością konwentuję.
     Co to jest fandom? To społeczność ludzi, w większości młodych, zainteresowanych fantastyką, i pragnących spędzać razem czas na zajęciach dotyczących nie tylko samej fantastyki. Szacuję - choć żadnych dokładnych danych nie mam (może ktoś mi je nadeśle?) - że fanów w Polsce mamy sporo ponad 1000 sztuk, a zrzeszają się oni w ok. 30 klubach. Wiele z tych klubów organizuje coroczne imprezy, czyli właśnie konwenty. Konwet może mieć sponsorów, ale głównie finansuje się sam - uczestnicy opłacają koszty. Organizowane są atrakcje: spotkania autorskie, referaty, dyskusje panelowe, sesje gier role-playing i innych, konkursy wiedzy i strojów, pokazy filmów, turnieje walk rycerskich, a nieraz biesiady, ogniska i bale przebierańców.
     Największym konwentem jest Polcon, zasadniczo współorganizowany przez wszystkie kluby, choć główny ciężar spada zwykle na jeden z nich, co roku na inny, a zjazdy odbywają się w różnych miastach. Polcony bywają tłoczne i zgiełkliwe, ich programy są z konieczności przeładowane - zwykle odbywają się 3 równoległe sesje - ale za to stawia się niemal w komplecie cała fandomowa rodzina i wszyscy mafiosi, więc jest z kim pogadać i można załatwić zaległe interesy. Ze względu na swój "wszystkoizm" i przechodni charakter impreza nie ma wyraźnego profilu.
     Za to inne konwenty najczęściej mają własne oblicze i typowy nastrój oraz program. Seminarium Literackie (zawsze w czerwcu, organizuje Śląski Klub Fantastyki, którego filarami są Ela Gepfert i Piotr Cholewa) jest spotkaniem profesjonalistów i wytrawnych fanów, którzy chcą wziąć czynny udział w spotkaniach i dyskusjach. Nie ma - na szczęście - sesji równoległych, a niewątpliwą zasługą organizatorów jest wytworzenie atmosfery tak silnie zachęcającej do myślenia, że w zasadzie wszyscy uczestnicy biorą udział w całym programie spotkań. Nie było sesji gier.
     Zupełnie inny charakter ma Nordcon, organizowany rokrocznie przez Gdański Klub Fanatastyki (gdzie pierwsze skrzypce gra wciąż Krzysztof Papierkowski). Tutaj dominuje nastrój zabawy, zbliżającego się Sylwestra, gier, konkursów, wojskowej musztry i strzelaniny z pocisków paint-ball. Atmosfera artystycznej dekadencji wsącza się nawet do sali seminaryjnej, zwykle zresztą usytuowanej nad brzegiem basenu, w którym pławią się nagie kaczki o ludzkich torsach i potężny wąż boa. Za drugą szklaną ścianą widać (i słychać) tłumek w kawiarni i strumienie lejącego się piwa, a przy wejściu dzieweczki szykują peniuary na wieczorną pyjam-party. Przy tak stężonej dawce wrażeń trudno skupić się na naukowej futurologii, ale właściwie... czy trzeba?
     Festiwal Fantastyki w Nidzicy to też rodzaj artystycznego happeningu o nastroju ludycznym. Impreza odbywa się w dawnym zamku krzyżackim, górującym nad miastem i doskonale zachowanym, a sesje naukowe i literackie nie są zbyt wyczerpujące. Przybyłych wita się kubkiem miodu - przynajmniej tak drzewiej bywało, po galeryjkach przechadzają się łucznicy i śliczne dziewczyny z zespołu celtyckiego tańca, a na dziedzińcu pieką się kiełbaski, kurczaki i polędwica z żubra. Oczywiście non-stop lecą filmy fantastyczne. Ostatniego dnia zwykle odbywa się biesiada, w trakcie której trzeba przebrać się za mnicha i jeść palcami. Należy podkreślić, że Wojtek Sedeńko, animator imprezy, robi naprawdę dobrą robotę. Żadnych graczy tam nie uświadczysz. Termin: czerwiec. Po konwecie dogrywka dla chętnych: trzy dni wczasów nad jeziorem.
     Krakon, lutowa impreza dla graczy, poszerzył już dawno formułę o część literacką i stał się dużym, ogólnopolskim konwentem. Jest to impreza wciąż głównie dla graczy, ale przyjeżdża także wielu znanych pisarzy, krytyków i wydawców. Charakter tego spotkania wciąż kształtuje się niby stożek aktywnego wulkanu, ale na teraz jest to raczej ciąg referatów przyklejony do przepełnionych sal dla graczy.
     Młoda impreza o dźwięcznej nazwie Imladris odbywała się także w Krakowie, lecz jesienią (jak jest teraz, nie wiem). Początkowo, w 1999 roku, grupa młodych organizatorów postawiła sobie za cel zrobić spotkanie literackie na wysokim poziomie i o wyselekcjonowanej tematyce, choć gracze także byli dopuszczeni. W latach 2000 i 2001 konwent zdążył okrzepnąć, wydorośleć, a nawet postarzeć się, bo wyolbrzymiał, ale za to zatracił swoją świeżość i familijny nastrój, stał się jeszcze jedną wielowątkową, multisesyjną imprezą, upodabniając się do Krakonu. Co wszak nie przeszkadzało mu być imprezą dobrą.
     Niestety, cicho jest o warszawskim Konkrecie, animowanym przez niestrudzonego Witka Siekierzyńskiego ("Szamana") tak długo, dopóki ów nie skończył studiów i nie ożenił się. Była to impreza silnie zmilitaryzowana, zlokalizowana tuż przy jednostce wojskowej, co jednak nie przeszkadzało w wielu ciekawych spotkaniach. Atutem konwentu było mocne zaplecze: stołeczne środowisko pisarskie, literaturoznawcze, naukowe, krytycznoliterackie, wydawnicze i fandomowe, jak widać jednak nie dość mocne i wciąż chyba niedostatecznie wykorzystywane. Że też w stolicy zabrakło takich zamiłowanych i wiernych narwańców jak Ela Gepfert i Piotr Cholewa z Południa, czy Krzysztof Papierkowski z Północy!
     Do bardzo dobrych imprez należy zaliczyć poznański Pyrkon (zawsze w marcu). Trzeba przyznać, że organizacja jest na medal, a spotkania ciekawie i oryginalnie zaplanowane. Poznaniacy mają silne zaplecze w postaci prof. Antoniego Smuszkiewicza i jego uniwersyteckiego zespołu naukowego.
     Nie można w tym miejscu nie wspomnieć o oryginalnej inicjatywie elbląskiego klubu "Fremen", który od 1998 roku zawsze na początku maja organizuje Arracon. Jest to tzw. konwent wędrowny, czyli klasyczne imprezy (prelekcje, gry, filmy) umiejętnie połączono z kwalifikowaną turystyką, co roku profilowaną na zwiedzanie innych okolic i obiektów. Dużą atrakcją jest zwiedzanie twierdzy w Malborku, czyli tzw. Bieg Rycerski, odbywający się zwykle po zmroku. Naprawdę trudno się nudzić!
     Bodajże od 2000 r. organizowany jest w Lublinie, zawsze w drugiej połowie listopada, Falkon, głównie dzięki wysiłkom Krzysztofa Księskiego. To naprawdę dobry konwent, z bogatym i wszechstronnym programem, całą plejadą zaproszonych gości, a więc i interesującym programem (sporo prelekcji naukowych). Są też gry, konkursy i pokazy. Polecam, choć pogoda z reguły bywa barowa.
     Niestety, gdzieś koło 2003 roku skończyły się comiesięczne fantastyczne imprezy w Mazowieckim Centrum Kultury i Sztuki w Warszawie, animowane przez ówczesnego naczelnego Nowej Fantastyki, Macieja Parowskiego. Puszczane były filmy video, ale głównie chodziło o tematyczne spotkania literackie, autorskie i popularnonaukowe, trwające zwykle ok. 1-2 godzin. Niezwykle cenna inicjatywa, integrująca lokalne środowisko.
     Oczywiście nie znam wszystkich fandomowych tuzów, ale wielu z nich to moi dobrzy kumple lub znajomi. Oto niektórzy z nich (kolejność przypadkowa; lista będzie uzupełniana): Ela Gepfert i Piotr Cholewa (ŚKF), Krzysztof i Ania Papierkowscy, Michał i Marcin Szklarscy, Bogdan Gwozdecki, Jan Plata-Przechlewski (GKF), Michał Stachyra, Wojtek Szyda, Piotr Derkacz i Daniel Kosse, Krzysztof Księski, Klaudia Heintze, Joanna Zielińska, Romuald Pawlak, Michał Dagajew, Wojtek Sedeńko. Wszystkich pisarzy powyżej nie wymieniłem, ale i tak wiadomo, że są prawdziwymi TUZAMI, choć niekoniecznie fandomowymi.

Powyższa konwentowa gawęda w żadnym razie nie pretenduje do systematycznego omówienia i jest raczej zbiorem subiektywnych obserwacji, ale jak ktoś czuje się pominięty, niech da głos. Wszakże nie miałem (i nie mam) zamiaru pisać o wszystkich konwentach, na których bywałem, a zwłaszcza o tych, na których nie bywałem.

Informacji o nadchodzących konwentach poszukaj na stronie: http://konwenty.fandom.art.pl/

Jesteś na stronie: http://zimniak.art.pl/ * Jesteś na stronie: http://zimniak.art.pl/ * Jesteś na stronie: http://zimniak.art.pl/ * Jesteś na stronie: http://zimniak.art.pl/ * Jesteś na stronie: http://zimniak.art.pl/ * Jesteś na stronie: http://zimniak.art.pl/